نظريهاي درباره موقع،رشد و پراكندگي فضايي سكونتگاههاي شهر است.
براي اولين بار در تاريخ علم جغرافيا، روابط متقابل ساختهاي فضايي و ساختهاي اجتماعي شهرها به صورت علمي تبيين شد.
بر اساس اين نظريهبه موازات فاصله گرفتن از مركز شهر، پايگاههاي اقتصادي- اجتماعي خانوادههاي شهري كاهش مييابد.
نظرات چارلز كُولي(1894)
دو عامل را در مكانگزيني شهرها موثر ميدانست؛ اول امكانات محلي براي توليد, و دوم، موقع شهر نسبت به مسيرهاي حمل و نقل
بيشتر شهرهاي تجاري در طول رودخانههاي قابل كشتيراني بوجود آمده يا در كنارههاي ساحل گسترش يافتهاند
وسعت هر شهر با وسعت و اهميت جلگهاي كه شهر در آن بهوجود آمده است رابطه مستقيم دارد
مطالعات آلفرد هتنر(1895)
در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم, جغرافيدانان در تحليل جغرافيايي شهرها, درباره موقع, توسعه تاريخي و پراكندگي فضايي شهرها با توجه به پيوند آنها با شرايط محيطي, بويژه شرايط توپوگرافيكي (موقع) و شرايط جغرافيايي (موضع) مطالعه بيشتري انجام دادند.نمونه مشخص اين مطالعات, تحقيقات آلفرد هتنردر زمينه منشاء شهر است.
نظريه اتو اشلوتر(1899)
هر سكونتگاه انساني، از روستا تا مادرشهر، نسبت به جمعيت و توان خود، داراي يك منطقه نفوذ است كه فراتر از مرزهاي تعيين شده آنها است. ميزان نفوذ و تاثير هر كدام از اين سكونتگاهها با توجه به ميزان جمعيت و ميزان نزديكي به ديگر سكونتگاه ها عمل ميكند.
وي شهر مركزي را موضوع اصلي و اساسي مطالعه در جغرافياي شهري ميدانست و در مطالعات جغرافيايي از دو روش تحقيق درباره توسعه تاريخي يك شهر استفاده ميكرد: بررسي عوامل موثر در رشد شهر و علل گوناگوني در ساخت اكولوژيك آن؛ بررسي الگوهاي پراكندگي شهرهاي امروزي.
از ديدگاه اتو اشلوتر، پديدههاي تاريخي و قدرتهاي تصميمگيرنده بيش از شرايط فيزيوگرافي در توسعه يا توقف شهرها موثر بودهاست
•نظرات فردريك راتزل
با الهام از مكتب جبر جغرافيايي، فردريك راتزل محيطگرايي را وارد جغرافيايي شهري ميكند و آن را در موقع، جايگاه و پيدايش شهرها دخالت ميدهد.
از نظر او شهرها در پايان مسيرهاي حملونقل، يا در محل تلاقي چندين راه، همچنين در محل برخورد چندين مسير حملونقل مثل محل برخورد راههاي زميني و دريايي به وجود ميآيند.
راتزل جزو اولين جغرافيداناني است كه به تعريف جغرافيايي شهر ميپردازد و از شهر مفهومي بدينسان ارائه ميدهد:
يك سكونتگاه دائمي، جامعه متراكم انساني و يك زيستگاه انساني داراي حوزه پر وسعت كه در محل تلاقي چندين مسير حمل و نقل به وجود آمده است.
نظرات الن چرچيل سمپل(1911-1897)
در مقالهاي كه در سال 1897 با عنوان برخي از علل جغرافيايي موثر در مكانگزيني شهرها منتشر كرد, درباره پيامدهاي تاريخي, دفاعي, مكانهاي تجاري, تغييرات تكنولوژيك در حملونقل و منابع معدني و كارخانهاي به تحليل جغرافيايي پرداخت.
در سال 1903 در كتاب ” تاريخ امريكا و شرايط جغرافيايي آن“ درباره موقع شهرها در چهارچوب تاريخي آنها گفتگو ميكند.
در نوشتهاي تحقيقي با عنوان ” تاثيرات محيط طبيعي“ كه در سال 1911 به چاپ رساند, به سنخشناسي شهرهاي تجاري, شهرهاي تجاري ساحلي, شهرهاي تجاري, شهرهاي تجاري گذرگاهي, شهرهاي تجاري پايكوهي, شهرهاي تجاري رودخانهاي و بندرگاهي ميپردازد.
•نظرات پتريك گدس(اوايل دهه 1920)
در مكتب اكولوژي انساني, پتريك گدس به عنوان يك زيستشناس و برنامهريز, با برخورد ارگانيك با شهر در امر برنامهريزي شهري, بر مناسبات و هماهنگي شهر و ناحيه, شهر و محيط و سرانجام بر كاربري زمين در شهرها تاكيد ميكند.
او در امر برنامهريزي فيزيكي, به زندگي اجتماعي اعتبار بيشتري ميدهد و برنامهريزي فيزيكي را تنها در مسير ارتباط با زندگي اجتماعي معتبر ميداند و به تعادل و توازن اكولوژيك مي رسد.
•نظرات گريفيت تيلور(1946)
با مطالعه بيش از 200 شهر, كتاب جغرافياي شهري خود را منتشر كرد.
در اين كتاب او عوامل محيطي و طبيعي, بويژه توپوگرافي را در پيدايش و ساخت شهرها به كار ميگيرد.
گريفيت تيلور مفاهيم محيطگرايي را به حوزه عمل جغرافياي شهري نزديكتر ميسازد و عوامل محيط طبيعي را در موقع, محل استقرار و توسعه شهرها دخالت ميدهد.
وي ميزان بارندگي را از عوامل تعيينكننده, و ميزان درجه حرارت را موثر در مكانگزيني سكونتگاههاي انساني ميداند.
•منبع : کتاب مباني جغرافياي شهري، تاليف: دکترحسين شكويي و دکتر سيد مهديموسيكاظمي
جی آی اس (GIS) یک سیستم الکترونیک برای کسب اطلاعاتجغرافیایی است.جی آی اس سیستمی است که با بهرهگیری از آن، کلیه اطلاعاتجمعآوری شده به صورت لایه لایه تهیه شده و پس از تفیک و کنترل دادههاکلیه اطلاعات توصیفی و مکانی مورد نیاز وارد سیستم میشود. بدین وسیلهعلاوه بر دسترسی صحیح و سریع به دادههای موردنیاز در یک حجم وسیع، امکانارائه و به تصویرکشیدن اطلاعات مکانی و موضوعی در قالب نقشه، جدول ونمودار، ویرایش و بهنگام نمودن دادهها ونیز امکان استفاده از دادههایموجود در جهت اهداف مختلف و براساس نیازهای گوناگون کاربران فراهم میگردد. همچنین زمینهای برای شناساندن و معرفی قابلیتها و پتانسیلهای متعدد ودر عین حال، تشخیص خلأهای مطالعاتی مناطق مختلف جغرافیایی ایجاد خواهد شد. جیآیاس یک سیستم اطلاعاتی است که پردازش آن بر روی اطلاعات مکان مرجع یااطلاعات جغرافیایی است و به کسب اطلاعات در رابطه با پدیدههایی میپردازدکه بهنحوی با موقعیت مکانی در ارتباطاند. بهکارگیری این ابزار با امکاناستفاده در شبکههای اطلاعرسانی جهانی، یکی از زمینههای مناسب و مساعددر جهت معرفی توانها و استعدادهای کشور در سطح جهانی است.گسترش روزافزونشبکه کاربران این سیستمها از جمله نکات اساسی است که می تواند بهقابلیتها و تواناییهای این سیستم بیفزاید. در حال حاضر از این سیستمهابسته به نیازهای هر منطقه یا کشور در بخشهای مختلف (مانند مطالعاتزیستمحیطی، برنامهریزی شهری و شهرداری، خدمات ایمنی شهری، مدیریت حمل ونقل و ترافیک شهری، تهیه نقشههای پایه، مدیریت کاربری اراضی، خدمات بانکی،خدمات پستی، مطالعات جمعیتی و مدیریت تأسیسات شهری مثل برق، آب،گاز، و..) استفاده میشود و با گذشت زمان و توسعه سیستمها، کاربرد جیآیاس به کلیهبخشهای مرتبط با زمین گسترش یافته است.
● تاریخچه ایجاد جیآیاس اولین نمونه از یک جیآیاسملّی، جیآیاس کانادا است که از اواخر۱۹۶۰ به این طرف به صورت پیوستهمورد استفاده قرار گرفته است. در دهههای ۱۹۷۰ و۱۹۸۰ میلادی پیشرفتهایقابل ملاحظهای در فناوری جیآیاس به وجود آمد، به طوری که عبارت «سیستماطلاعات جغرافیایی» در مورد مجموعه ابزارهایی برای تحلیل و نمایش نقشهها وادغام فنون و شیوههای آماری و نقشهای و کاربرد فراگیرتر آن، بویژه برایتحلیل تأثیرات وخط مشیهای دولتی به کارگرفته شد. در حالیکه سابقه فناوریجیآیاس درکشورهای غربی ازجمله کانادا وآمریکا به بیش از۴۰ سال میرسد،فناوری جیآیاس در اغلب کشورهای جهان سوم بسیار جوان است. در ایران، اولینمرکزی که به طور رسمی استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی را در کشور آغازکرد سازمان نقشهبرداری کشور بود که در سال ۱۳۶۹ براساس مصوبه مجلس شورایاسلامی، عهدهدار طرح به کارگیری این سیستم شد. فعالیتهای اجرایی پروژهایجاد سیستم اطلاعات جغرافیایی در وزارت صنایع و معادن، از فروردین ۱۳۷۱آغاز گردید و هماکنون از این سیستم به طور گسترده در ارتباط با فعالیتهایآن استفاده میگردد. از دیگر مؤسساتی که در زمینه این سیستم فعالیتمیکنند میتوان شهرداری تهران، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت جهاد کشاورزی،مؤسسه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله، و سازمان جنگلها و مراتعرا نام برد. در دانشگاههای کشور تاکنون از این سیستم، چنان که باید، بهعنوان یک فناوری با قابلیت بسیار بالا برای در اختیار قراردادن طراحیپروژهها و کاربرد آن در رشتههای مختلف استفاده نگردیده است.
● عناصراصلی تشکیل دهنده سیستمهای اطلاعات جغرافیاییجیآیاس بر روی هرمی با چهار طبقه زیربنایی ساخته شده است: ▪ سختافزار: با توجه به مرحلهای که مطالعات در آن قرار دارد، کاربران میتوانند ازسختافزارهای موجود در دستهبندی زیر استفاده نمایند: ـ سختافزارهای مرتبطبا ورود اطلاعات (صفحه کلید، رقومیکننده، اسکنر، و ...)، ـ سخت افزارهایمرتبط با مدیریت اطلاعات (سختافزارهای جانبی رایانهها مانند ماوس، ...)، ـسختافزارهای مرتبط با خروج نتایج (چاپگرها، رسامها، و ...). ▪ نرمافزار: برای راه اندازی جیآیاس برنامه رایانهای لازم است. از معروفترینآنها میتوان به «آرک اینفو»، «آرک ویو»، «اسپانز[۸]»، «مپ اینفو[۹]» اشاره نمود که دارای توابع عملیاتی متعدد در جهت تجزیه و تحلیل مسائل ومحاسبات آماری هستند و عمدتاً توسط شرکتهای بزرگ رایانهای تولیدمیگردند. هر یک از این نرمافزارها برای مطالعات خاصی برنامهریزی شده ودارای محدودیتها و محاسن خاص خود میباشند. در این پژوهش از دو نمونه ازنرمافزارهای رایج این سیستم (یعنی«آرک اینفو» و «آرک ویو» استفاده شدهاست. - اطلاعات: بدون اطلاعات نه هدفی وجود دارد و نه پیشنهادی. تمرکز توجهروی اطلاعات است. در واقع اکثر فعالیتها برای اطلاعات انجام میشود، زیرااطلاعات قلب جیآیاس را تشکیل میدهد. کیفیت اطلاعات یکی از مهمترینموضوعات قابل توجه و اساسی میباشد. کیفیت اطلاعات در ارتباط مستقیم بادقت، صراحت، مبانی علمی، ترکیب اطلاعات، و تحلیل و مدلسازی است. - سازمان ونیروی انسانی: مهمترین بخش تشکیلدهنده جیآیاس میباشد، زیرا سازمان ونیروی انسانی است که عملیات جیآیاس را کنترل میکند. سختافزارها ونرمافزارهای بسیار قوی جیآیاس بدون پشتیباتی کادر متبحر، به کارآییمناسب نخواهند رسید. برای اجرای موفق سیستم، سازماندهی نیروهای متخصص وکارآمد که در جهت اجرا، بهینه نمودن و نهایتاً راهبری سیستمها نقشهایگوناگونی را ایفا مینمایند، الزامی است.
● فرآیند تحلیل اطلاعات در سیستم اطلاعاتجغرافیایی جیآیاس یک سیستم رایانهای است که چهار قابلیت اساسی را دررابطه با دادههای زمین مرجع فراهم میآورد. ▪ ورودی دادهها، ▪ مدیریتدادهها، ▪ پردازش و تحلیل دادهها، ▪ خروجی دادهها.
● کاربردها و تواناییهای سیستمهای اطلاعات جغرافیاییبطور اجمال قابلیتهای جیآیاس نسبت به سیستمهای اطلاعاتی مشابه وروشهای دستی را میتوان به شرح زیر بیان داشت: ▪ قابلیت جمعآوری، ذخیره،بازیابی و تجزیه و تحلیل اطلاعات با حجم زیاد؛ ▪ قابلیت برقراری ارتباط بیناطلاعات جغرافیایی (نقشه) و اطلاعات غیرجغرافیایی(جداول اطلاعاتی) و ایجادامکانات تجزیه و تحلیل اطلاعات جغرافیایی با استفاده از اطلاعاتغیرجغرافیایی و بالعکس؛ ▪ توانایی انجام طیف وسیعی از تحلیلها مانند: رویهم قراردادن لایهها، پیداکردن اشیای مختلف با استفاده از خاصیت نزدیکیآنها به یک شیء خاص، شبیهسازی، محاسبه تعداد دفعات وقوع یک حادثه درفاصله مشخص از نقطه یا نقاط معین، و ...؛ ▪ داشتن دقت، کارآیی، سرعت عملزیاد و سهولت در بهنگامسازی دادهها؛ ▪ توانایی انجام محاسبات آماری مانندمحاسبه مساحت و محیط پدیدههای مشخص شده؛ ▪ قابلیت ردیابی و بررسی تغییراتمکانهای جغرافیایی در طول زمان؛ ▪ قابلیت استفاده برای مکانیابیپروژههای مختلف.
برگرفته از تحقیق مهری صدیقی عضو هیئت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران روزنامه همشهری
قابل توجه دانشجویان رشته مطالعات اجتماعی دانشگاه فرهنگیان مرکز امام جعفر صادق بهبهان ، منبع امتحان درس جغرافیای ایران شما در تابستان 1392 فصل های زیر می باشد.جهت دانلود روی ادامه مطلب کلیک کنید.
((جهت دانلود بقیه فصول کتاب می توانید به سایت www.chap.sch.irسازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش مراجعه کنید.))
•جغرافياي شهري بر نظام فضائي و موقع شهر تاكيد دارد.علل پراكندگي مكانهاي شهري و تشابهات و تناقضات اجتماعي_ اقتصادي آنها را در ارتباط با شرايط مكاني مطالعه ميكند.
•جغرافياي شهري الگوهاي فضائي پديدههاي شهري را هم از نظر پراكندگي و هم از جنبه تاثير متقابل آنها بر يكديگر مطالعه ميكند.
•جغرافياي شهري، مطالعه جغرافيائي از شهرنشيني و حوزههاي شهري است.
تعریف شهر و شهرنشینی :
•شهر و شهرنشيني به عنوان تسلط امر تراكم سازمانها، موسسات و واحدهاي مسكوني و افزايش جمعيت در مكانهاي ويژه
•شهر به عنوان كانون اصلي خدمات رساني به جمعيت متراكم شهر و حوزه نفوذ آن.
•شهر به عنوان مكان تمركز فعاليتهاي غيركشاورزي در مجموعهسكونتگاهها
•شهرنشيني به عنوان تسلط شيوه خاصي از زندگي و نشان دهنده نقطه اوج در سير مدنيت و تمدن جوامع انساني